Geneza i rozwój franczyzy

Słowo "franchising" (franczyza) nie jest dziś neologizmem powstałym dla potrzeb nowoczesnego biznesu. Termin ten wywodzi się z języka francuskiego ("la franchise"). Funkcjonował on już w średniowieczu, choć jego znaczenie uległo zmianie na przestrzeni wieków. 

Pierwotnie przez franczyzę rozumiano zwolnienia z danin publicznych. Za pierwszą umowę franczyzy uznaje się Wielką Kartę Wolności - umowę z 1215 r. między królem angielskim a baronami. Była ona wyrazem rozpoczynających się przemian konstytucyjnych ograniczających samowolę władcy i nadających przywileje arystokracji.

Za jedną z pierwszych form umowy franczyzy uznaje się też tzw. „franchiso”. Było to prawo dostojników kościelnych lub lokalnych możnowładców do opodatkowywania ludności w zamian za poparcie udzielane królowi i świadczenia pieniężne na jego rzecz. Do dzisiaj w brytyjskim systemie wymiaru sprawiedliwości sądy funkcjonujących na takim terenie nazywają się franchise courts.

Początki franczyzy

Początki franczyzy w Anglii można dostrzec w funkcjonującym w londyńskim City (od XI w.) systemie cechowym. Zgodnie z jego założeniami nikt spoza cechu nie mógł prowadzić działalności gospodarczej w City. W zasadach funkcjonowania średniowiecznych systemów cechowych można zauważyć znamiona charakterystyczne dla współczesnych systemów franczyzowych. System cechowy, oprócz wyłączności i renomy, wyróżniały: nazwa, wypracowana metoda prowadzenia działalności, zezwolenie na działanie według tej metody i korzystanie z nazwy cechu, szkolenie nowych członków, obowiązek uiszczania opłat.

Kolejnym etapem kształtowania się franczyzy były wieki XVIII i XIX, kiedy to uformowały się tzw. tied house contracts, które są zbliżone do funkcjonujących obecnie w obrocie gospodarczym umów zakupu wyłącznego. Umowy te pojawiły się w efekcie wprowadzenia w życie przepisów ograniczających sprzedaż napojów alkoholowych. Przepisy te nałożyły na właścicieli lokali gastronomicznych obowiązek uzyskiwania zezwoleń (koncesji) na sprzedaż alkoholu. Liczba takich zezwoleń była ograniczona, co w naturalny sposób spowodowało szybki wzrost wartość lokali, które je posiadały. W tej sytuacji producenci alkoholu zaczęli wykupywać punkty posiadające zezwolenia, aby je później wynajmować. Podstawowym obowiązkiem restauratora-najemcy takiego lokalu była sprzedaż wyłącznie tego alkoholu (zazwyczaj piwa), który był produkowany przez producenta (browar) - właściciela lokalu. Niekiedy też producenci alkoholu proponowali właścicielom lokali gastronomicznych sfinansowanie modernizacji ich lokali. W zamian oczekiwali oni zobowiązania do sprzedaży alkoholu dostarczanego wyłącznie przez nich.

Z kolei we Francji funkcjonowało szereg pojęć określających wszelkiego rodzaju ulgi, zwolnienia. Ich przykładami były „franchise douaniere” (zwolnienie celne), „franchise d’impot” (zwolnienie podatkowe), „franchise de poste” (zwolnienie od opłat za przesyłkę), „franchise diplomatique” (zwolnienie z powodu służby dyplomatycznej”).

USA kolebką franczyzy

W formie, w jakiej występuje obecnie franchising zaczął wyraźnie się kształtować dopiero w połowie XIX i na początku XX wieku.  Jej kolebką były Stany Zjednoczone, a prekursorem L. Ligget, współtwórca sieci sklepów Rexall. Natomiast za twórcę współczesnej franczyzy uważa się fabrykę maszyn do szycia „Singer”, która rozwinęła sieć punktów sprzedaży zawierając umowy franczyzowe z właścicielami lokalnych sklepów. I.M. Singer przekazał w 1863 r. wyłączne prawa do dystrybucji produkowanych przez siebie maszyn samodzielnym licencjobiorcom.

Gwałtowny rozwój franczyzy, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, nastąpił w pierwszej połowie XX wieku. Miało to miejsce głównie w branży samochodowej i napojów chłodzących, gdzie producenci udzielali licencji lokalnym dealerom i dystrybutorom. Również w przemyśle naftowym zastosowano na szeroką skalę franchising w rozwoju stacji paliwowych.

We Francji franczyza ukształtowała się w latach 30-tych XX wieku. Jej prekursorem był Philippe Bourguignion, który, wzorując się na doświadczeniach amerykańskich, zastosował franczyzę w dystrybucji. Stworzył on sieć sklepów sprzedających wyroby przędzalnicze. Franczyzobiorcy mieli zagwarantowaną wyłączność na danym terytorium, a sukces sieci uwidocznił się w jej gwałtownym rozwoju. Po dziesięciu latach w jej skład wchodziło już 350 jednostek.

Franczyza współcześnie

Wyraźny „boom” we franczyzie miał miejsce po roku 1945. Koncepcja ta zaczęła pojawiać się w coraz to nowych obszarach działalności gospodarczej. Najbardziej spektakularny rozwój objął gastronomię, a franczyzowym prekursorem w tej branży był Howard Johnson – twórca pierwszego systemu restauracji. W kolejny etap na ścieżce swego rozwoju franczyza wkroczyła w 1952 r. w gastronomii w USA. Nowoczesne rozwiązanie technologiczne związane z szybką produkcją kurczaka zdeterminowało sukces sieci restauracji „Chicken Delight” A.L. Tunicka. Natomiast zdobycie podczas kolacji oryginalnego przepisu na kurczaka przez właściciela innej sieci „fast-food” zaowocowało rozwojem sieci „Kentucky Fried Chicken” w całych Stanach. Olbrzymie sukcesy w branży gastronomicznej uświadomiły większości działających w tej branży przedsiębiorców jaką szansą jest rozwój poprzez franchising. Klasycznym przykładem sukcesu we franczyzie jest oczywiście sieć McDonald’s, która rozwinęła się dzięki hamburgerowej recepturze braci McDonald’s i pomysłom organizacyjnym pierwszego franczyzobiorcy Raya Kroca.

Dalszy rozwój franczyzy był uwarunkowany także zmianą stylu życia społeczeństw. Coraz częściej zaczęto zwracać uwagę na szanse i prestiż, jakie daje założenie i prowadzenie własnego biznesu. Społecznie dobrze postrzegana przedsiębiorczość prywatna, chęć samorealizacji i ucieczki od wielkich biurokratycznych organizacji, to kolejne czynniki, które przyczyniły się do wzrostu popularności franczyzy.

www.arss.com.pl